Cfrtjryk

Lament różnego stanu ludzi nad umarłym Creditem, ok. 1655

Duchowny, rycerz i mieszczanin (lub chłop) – przedstawiciele trzech stanów na średniowiecznej iluminacji

Alegoria porządku stanowego – nad podzielonymi na trzy grupy stanowe ludźmi znajduje się postać Chrystusa

Stan – zbiorowość społeczna w europejskim społeczeństwie feudalnym (w dobie ustrojów monarchii stanowej i absolutnej), wyróżniająca się charakterystyczną pozycją ekonomiczną, społeczną i prawną swoich członków (wyraźnie wyodrębnionymi prawami i obowiązkami).

Każdy stan spełniał odmienne funkcje społeczne i gospodarcze, był także adresatem charakterystycznego dla siebie prawa. Stany ukształtowane były hierarchicznie na uprzywilejowane i nieuprzywilejowane, i cieszyły się różnym prestiżem.

Powstanie stanów |

Wyodrębnienie się stanów nastąpiło w pełnym średniowieczu (około XIII wieku). Najpierw nastąpiło na zachodzie kontynentu, a nieco później na wschodzie. Wynikło z ustabilizowania się swoistej sytuacji prawnej członków każdego stanu. Duchowieństwo jako pierwsze, za nim rycerstwo i mieszczaństwo uzyskały charakterystyczne przywileje; tym różniły się od nieposiadającego przywilejów chłopstwa.

Duchowieństwo |

Na początku XIII wieku duchowni otrzymali swobodę uchylania się od norm świeckiego prawa zwyczajowego i podlegania przepisom prawa kanonicznego. Zaczęło funkcjonować oddzielne sądownictwo, a monarchowie nadawali Kościołowi liczne przywileje immunitetowe.

Hierarchia kościelna (biskupi, opaci, prałaci) wywodziła się z wyższego rycerstwa, natomiast większość prezbiterów – z mieszczaństwa i chłopstwa.

Rycerstwo |

Powstawało dłużej, niż duchowieństwo, i ostatecznie wykrystalizowało się pod koniec średniowiecza jako grupa adresatów licznych przywilejów immunitetowych, posiadających ziemię na tzw. prawie rycerskim.

Mieszczaństwo i chłopstwo |

Początki obydwu stanów wiążą się z zorganizowaniem osadnictwa, odpowiednio miejskiego i wiejskiego. Mieszczaństwo wyodrębniło się po nabyciu przez miasta samorządu, zaś chłopstwo po ujednoliceniu systemu czynszowego. Na terytoriach znajdujących się w orbicie wpływów osadnictwa niemieckiego procesy te zaszły podczas masowego nadawania aktów lokacyjnych.

Funkcjonowanie stanów |

Od momentu wykrystalizowania się podziałów społecznych (czyli ostatecznego zdefiniowania, co przyporządkowuje osobę do danego stanu) przynależność stanowa (poza duchowieństwem) była z reguły dziedziczna.

W ustroju monarchii stanowej stany korzystały z szerokiego samorządu; przez przedstawicieli w parlamentach uczestniczyły też w życiu politycznym kraju.

Wyliczenie poszczególnych stanów jest dość problematyczne, gdyż w różnych krajach podział ten był odmienny. Zróżnicowanie brało się stąd, że krajowe systemy stanowe wyrastały niezależnie na gruncie miejscowego systemu prawa. Generalnie wymienić można następujące stany, przy czym w żadnym społeczeństwie nie występowały one wszystkie:

• stany uprzywilejowane
  
  
  
  • feudałowie świeccy – w niektórych krajach podzieleni na 2 odrębne stany:
    
    
    
    • wielcy panowie feudalni (możnowładztwo) – grupa, która wyewoluowała później w arystokrację
      
    
    
    • rycerstwo, późniejsza szlachta
      
    
    
    
    
  
  
  • duchowieństwo
  
  
  
  


• stany nieuprzywilejowane
  
  
  
  • tzw. stan trzeci – zbiorcza nazwa na grupy nieuprzywilejowane, kiedy wszystkie te grupy podlegały tym samym prawom np. we Francji
  
  
  • mieszczaństwo
  
  
  • chłopi
  
  
  • 
    żydzi (jako grupa wyznaniowa) – w niektórych krajach m.in. w Polsce traktowani jako odrębny stan.
  
  
  
  

Przynależność stanowa chłopów kształtowała się różnie: w niektórych krajach stanowili odrębny stan, w innych zaliczano ich wraz z mieszczaństwem do tzw. stanu trzeciego, niekiedy zaś jako grupa nieuczestnicząca w życiu politycznym nie byli zaliczani w obręb żadnego stanu.

Polska |

W Polsce istniały następujące stany:

• król (w okresie republiki szlacheckiej król był prawnie osobnym stanem)


• rycerstwo/szlachta (formalnie oraz prawnie nie doszło do rozdziału na możnowładztwo i pozostałe rycerstwo, jednak wykształciła się grupa, stojąca wyżej niż pozostała szlachta – magnaci)


• duchowieństwo


• mieszczaństwo


• chłopi


• kozacy rejestrowi


• żydzi

Francja |

 Osobny artykuł: Stany we Francji.

• pierwszy stan – duchowieństwo (bez podziału majątkowego)


• drugi stan – rycerstwo/arystokracja (w przeciwieństwie do Polski biedni rycerze z czasem stracili przywileje i herby)


• tzw. stan trzeci – pozostała część populacji

Państwa skandynawskie |

• rycerstwo/szlachta


• duchowieństwo (po reformacji stan ten przestał istnieć)


• mieszczaństwo


• chłopi


• säädytön (osoby pracujące najemnie lub bez pracy; bez stałego miejsca zamieszkania lub jego pozbawione)

Ruś, Rosja (przed reformami Piotra Wielkiego) |

• 
  bojarzy (arystokracja z genealogią sięgających pradziejów)


• 
  dworianie (odpowiednik rycerstwa, które nie mogło się legitymizować długą tradycją)


• 
  miestniczestwo (uprzywilejowana grupa o charakterze "dziedzicznych urzędników")


• lud (prawnie nie rozróżniano mieszczan od chłopów)


• 
  chołopi (ludzie, którzy stracili prawa społeczne przez przestępstwo lub samosprzedaż)

Formalnie kraje nieeuropejskie nie posiadały stanów społecznych, jednak można wyróżnić elementy o strukturze podobnej (np. tureccy Spahisi).

Antagonizmy |

Sprzeczności występowały w obrębie większości stanów. Różne były interesy patrycjatu i pospólstwa, możnowładztwa i rycerstwa, niższego duchowieństwa i hierarchii kościelnej. Najważniejsze jednak pozostawały antagonizmy między stanami – wzajemne ograniczanie się feudałów i mieszczan, ucisk chłopów, wpływ duchowieństwa na pozostałe stany.

Schyłek systemu stanowego |

Likwidacja ustroju stanowego rozpoczęła się w końcu XVIII wieku. Pierwszym krajem, który zlikwidował formalny podział społeczeństwa na stany, była Francja (1791). W innych państwach zachodnioeuropejskich następowało to stopniowo w ciągu XIX wieku. W Polsce podział stanowy zniesiony został przez Konstytucję marcową (w 1921 roku).

Bibliografia |

Zobacz hasło stan w Wikisłowniku

• Michał Sczaniecki: Powszechna historia państwa i prawa. Warszawa: LexisNexis, 2003, s. 83–84. ISBN 83-7334-030-0.


• Juliusz Bardach, Bogusław Leśnodorski, Michał Pietrzak: Historia ustroju i prawa polskiego. Warszawa: LexisNexis, 2009, s. 55–56. ISBN 978-83-7620-192-4.