Cfrtjryk

Ten artykuł dotyczy ostatniego okresu ery mezozoicznej. Zobacz też: inne znaczenie tego słowa.

Rędzina wytworzona na skałach kredowych Mastrychtu, Kozubowski Park Krajobrazowy

Kreda – ostatni okres ery mezozoicznej, trwający około 80 milionów lat (od ~145,0 do 66,0 mln lat temu). Kreda dzieli się na dwie epoki: wczesną kredę i późną kredę. W sensie chronostratygraficznym kreda to system, który dzieli się na dwa oddziały: kredę dolną i kredę górną.

Nazwa pochodzi od kredy piszącej – skały powszechnie występującej w utworach tego okresu. Wprowadzona została przez belgijskiego geologa d'Halloya w I połowie XIX w.

Stratygrafia |

Podstawowymi skamieniałościami przewodnimi są amonity, a w kredzie górnej także małże inoceramy, belemnity i otwornice. Okres/system kredowy dzieli się na epoki/piętra^[1]:

Ogólne |

W kredzie panował bardzo ciepły i dość wilgotny klimat. Nawet na biegunie średnia roczna temperatura wynosiła około plus 4 °C i zimą raczej nie spadała poniżej zera. Pod koniec wczesnej kredy zaczęła się największa w dziejach Ziemi transgresja, dzięki czemu w późnej kredzie poziom oceanów był wyższy od dzisiejszego o ponad 200 metrów. Znaczna część lądów uległa zalaniu i utworzyły się tam liczne płytkie morza epikontynentalne. Istniały już wtedy dobrze rozwinięte oceany Atlantyk i Indyjski, choć były jeszcze znacznie węższe niż obecnie. Pod koniec kredy zaczęły się intensywne ruchy górotwórcze orogenezy alpejskiej, dzięki czemu doszło do sfałdowania i częściowego wypiętrzania osadów wcześniejszych mórz. Powstały wtedy m.in. płaszczowiny Tatr.

Flora |

Wśród morskiej flory najważniejsza jest grupa jednokomórkowych glonów – kokolitów, które (zwłaszcza w późnej kredzie) występowały masowo. Szczątki kokolitów są jednym z głównych składników wielu odmian wapieni, w tym kredy piszącej. Kokolity mają też spore znaczenie w datowaniu skał.

We wczesnej kredzie pojawiły się pierwsze rośliny okrytonasienne, które w późnej kredzie były już podstawowym składnikiem flory lądowej. Przez cały okres bardzo powszechne były rośliny iglaste, zwłaszcza araukarie i zastrzaliny. Z innych roślin nagonasiennych we wczesnej kredzie pospolite były liściaste: miłorzębowe, sagowce i benetyty, jednak w późnej kredzie te ostatnie wymierają, a pozostałe podupadają. We wczesnej kredzie giną ostatnie paprocie nasienne. Rośliny zarodnikowe reprezentują prawie wyłącznie formy zielne, zwłaszcza pospolite były paprocie. W kredzie zanikają ostatnie drzewiaste paprocie.

Fauna |

W kredzie dochodzi do bardzo bujnego rozwoju pierwotniaków, zwłaszcza istotne skałotwórczo i stratygraficznie są otwornice, w tym pierwsze gatunki planktoniczne. Na przełomie jury i kredy bardzo rozpowszechnione były inne jednokomórkowe pierwotniaki – kalpionelle budujące niektóre wapienie i używane w datowaniu skał. Wśród bezkręgowców żyjących na dnie szczególnie liczne były małże, w tym bardzo ważny stratygraficznie rodzaj Inoceramus. Niektóre małże o nietypowych kształtach rogu, tzw. rudysty tworzyły struktury rafopodobne. Pospolite były w kredzie także ramienionogi, gąbki i ślimaki. W toni wodnej mórz dominowały amonity. Dość liczne stały się wtedy amonity o nietypowych kształtach heteromorfy, czasami też formy gigantyczne (do 2,5 m). Drugą podstawową grupą nektonicznych bezkręgowców były belemnity.

W kredzie następuje szybki rozwój współcześnie dominującej grupy ryb Teleostei, ale jednocześnie co najmniej równie pospolite są rekiny. Natomiast ryby kostnochrzęstne i przejściowce bardzo podupadają.

We wczesnej kredzie w Australii rozwijają się wielkie, dochodzące do 5 m długości i 0,5 tony wagi płazy tarczogłowe. Jednak pod koniec tej epoki giną ostatni światowi przedstawiciele tej grupy. Kreda jest, wraz z jurą, nazywana wiekiem gadów. W morzach przez cały okres panują plezjozaury, we wczesnej kredzie dość częste są ichtiozaury, które jednak giną pod koniec epoki. W kredzie późnej dominuje w morzach nowo powstała grupa morskich jaszczurek – mozazaurów, z których największe gatunki przekraczały 20 metrów długości. Pospolite są także morskie krokodyle sięgające 17 metrów długości i wielkie żółwie. Istniały także mniejsze krokodyle i żółwie słodkowodne.

W powietrzu dochodzi do rozkwitu gadów latających, zwłaszcza pterodaktyli, z których największe osobniki szacuje się na 12 metrów rozpiętości skrzydeł. Natomiast ramforynchy były rzadsze.

Na lądzie dominują dinozaury. Szczególny rozkwit przechodzą dinozaury ptasiomiedniczne, w tym nowo powstałe dinozaury rogate (np. Triceratops) i dinozaury kaczodziobe, tworzące największe wśród dinozaurów stada (do 10 000 osobników) i kolonie lęgowe. W kredzie nastąpiła też maksymalizacja rozmiarów drapieżnych teropodów. Do takich drapieżnych olbrzymów należy m.in. północnoamerykański Tyrannosaurus i gobijski Tarbosaurus. Istniały też wielkie zauropody, ale były one rzadsze niż w jurze.

W kredzie powoli ewoluują ssaki, powstają wtedy pierwsze torbacze i łożyskowce, tym niemniej była to grupa marginalna.

Wymieranie kredowe |

 Osobny artykuł: Wymieranie kredowe.

Kreda skończyła się jednym z pięciu największych masowych wymierań zwierząt w historii.
Wymarły m.in. amonity, belemnity, mozazaury, plezjozaury, pterozaury, wszystkie dinozaury oprócz ptaków.

Zobacz też |

Zobacz hasło kreda w Wikisłowniku

• Krater Chicxulub


• senon


• neokom

Przypisy |

Bibliografia |

• 
  Włodzimierz Mizerski, Stanisław Orłowski, 2005: Geologia historyczna dla geografów. PWN
  

Linki zewnętrzne |

• ICS-Chart/Time Scale (ang.). Międzynarodowa Komisja Stratygrafii. [dostęp 2015-08-28].


• Ronald Blakey: Late Cretaceous (90 Ma). W: Mollewide Plate Tectonic Maps [on-line]. Colorado Plateau Geosystems, Inc.. [dostęp 2015-08-28].


• Ronald Blakey: late Early Cretaceous (105 Ma). W: Mollewide Plate Tectonic Maps [on-line]. Colorado Plateau Geosystems, Inc.. [dostęp 2015-08-28].


• Ronald Blakey: Early Cretaceous (120 Ma). W: Mollewide Plate Tectonic Maps [on-line]. Colorado Plateau Geosystems, Inc.. [dostęp 2015-08-28].


• Mapy paleogeograficzne dla kredy w Kazmin V. G. i Natapov L. M.: The paleogeographic atlas of northern Eurasia. Institute of Tectonics of the Lithospheric Plates, Russian Academy of Natural Sciences, 1998. [dostęp 2018-11-29]. Część 2.1 Legenda