Cfrtjryk

	Informacje w projektach siostrzanych
	; Multimedia w Wikimedia Commons;
	; Cytaty w Wikicytatach;
	; Definicje słownikowe w Wikisłowniku;

Monarchia (łac. monarchia, ze stgr. μοναρχία, monarchía 'jedynowładztwo', od μόναρχος 'jedyny władca', od μόνος monos 'jeden' i ἀρχός archós 'początek'^[1]) – ustrój polityczny lub forma rządów, gdzie niewybieraną w sposób republikański głową państwa jest jedna osoba, nazywana monarchą. Obecnie monarcha sprawuje władzę zazwyczaj dożywotnio (z wyjątkiem Andory, Malezji oraz Zjednoczonych Emiratów Arabskich). Jego funkcja jest często dziedziczna (z wyjątkiem monarchii elekcyjnych) i zwykle jego stanowisko jest nieusuwalne. Obecnie w wielu państwach z takowym ustrojem politycznym, monarcha pełni jedynie funkcje reprezentacyjne. Kierowanie przez niego polityką jest znikome lub żadne.

Spis treści

1 Historia ustroju

2 Nazwy monarchii

3 Sukcesja tronu

4 Obecne monarchie (stan na rok 2014)

5 Byłe monarchie
- 5.1 Żyjący byli monarchowie

6 Zobacz też

7 Przypisy

8 Bibliografia

Historia ustroju |

Król Salomon, starożytny monarcha Izraela

W pierwszych wspólnotach plemiennych nie istniała hierarchia, która (wśród ludów europejskich) pojawiła się pod koniec demokracji wojennej, a na Bliskim Wschodzie przed powstaniem pierwszych cywilizacji.

W początkach starożytności monarcha zyskał praktycznie nieograniczoną władzę (w ustroju despotycznym), w niektórych krajach był uznawany za boga lub półboga (faraon, august), niekiedy miał pozostawać w łączności z bóstwami.

W średniowieczu powstały nowe, feudalne formy monarchii: patrymonialna oraz stanowa. Uzasadnieniem władzy monarchów było jej pochodzenie od Boga, stąd ich pozycja była teoretycznie niepodważalna. Byli suzerenami, jednak nie zawsze mogli wyegzekwować swą władzę i ich wpływ został ograniczony. Powstawały pierwsze parlamenty (tym samym monarchie parlamentarne).

Od XV wieku w Europie zachodniej ponownie wzrosło znaczenie monarchy, do władzy prawie nieograniczonej lub nieograniczonej, czyli absolutnej. Monarchia absolutna Ludwika XIV była wzorem dla innych monarchów Europy, szczególnie Prus, Rosji i Szwecji.

Rozwój przemysłu i handlu, wzrost pozycji burżuazji i klasy średniej, rewolucja francuska (1789-1799) doprowadziły do upadku absolutyzmu. Narodził się pogląd, że suwerenem jest społeczeństwo, które ma prawo powoływać i odwoływać sprawujących władzę.

Ta sytuacja, wsparta przez powstanie Stanów Zjednoczonych (4 lipca 1776), wymusiła ograniczenia praw monarchy. Doprowadziło to do powstania pierwszych monarchii konstytucyjnych (Francja, Rzeczpospolita Obojga Narodów), gdzie król był zwierzchnikiem administracji.

Nieco inna sytuacja miała miejsce w Anglii, a następnie w Wielkiej Brytanii. Ustrój panujący w tym kraju określa się mianem monarchii parlamentarnej.

Upadek wielu monarchii nastąpił po I wojnie światowej. Nowo powstałe państwa (Czechosłowacja, Polska itd.) wybrały ustrój republikański, w wielu krajach obalano monarchie, zastępując je republikami (Niemcy, Austro-Węgry, Turcja).

Nazwy monarchii |

Od kręgu kulturowego oraz religii zależy nazewnictwo monarchii. Chrześcijańskie monarchie były m.in. cesarstwami, królestwami, księstwami (nazwy tworzono od tytułu przysługującego monarsze, w tym od tytułów szlacheckich) czy carstwami. Islamskie monarchie są sułtanatami, emiratami, choć również zapożyczają nazwy europejskie, np. Królestwo Maroka. W Azji funkcjonowały także nazwy chanatu i kaganatu. Na Dalekim Wschodzie najważniejszymi monarchiami były cesarstwa w Indiach, Chinach i istniejące do dziś Cesarstwo Japonii.

Sukcesja tronu |

pocztówka-monarchowie panujący w 1908 r.

Osobny artykuł: sukcesja tronu.

Zazwyczaj monarchie są dziedziczne, tzn. po śmierci władcy tron obejmuje jedno z jego dzieci. W Europie początkowo był to najstarszy syn monarchy, później dopuszczano również córki (por. Jadwiga Andegaweńska, sankcja pragmatyczna). Czasem jednak zdarzało się, że monarcha umierał bezdzietnie, wówczas władzę mogła objąć osoba spokrewniona, niebędąca zstępnym. Czasem następcę monarcha mógł wyznaczyć na podstawie czynności prawnej: testamentem lub zawierając układ o przeżycie.

Zdarzało się, że sprawa sukcesji była niejasna, gdy wiele osób jednocześnie dowodziło swoich praw do tronu. Z tego powodu wybuchały wojny, np. wojna o sukcesję austriacką, wojna o sukcesję hiszpańską oraz wojna o sukcesję polską.

Niektóre państwa były monarchiami elekcyjnymi, tzn. takimi, gdzie monarchą zostawała osoba wybrana przez elektorów. Przykładem historycznych monarchii elekcyjnych mogą być takie państwa jak Państwo Kościelne, Rzeczpospolita Obojga Narodów, Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego, a obecnie Watykan.

Obecne monarchie (stan na rok 2014) |

Osobny artykuł: Lista istniejących monarchii.

Byłe monarchie |

Poniżej podano wykaz współcześnie istniejących państw, które w okresie nowożytnym były monarchiami.

Państwo	Typ monarchii	Data zniesienia	Ostatni monarcha	Pretendent do tronu
Afganistan	królestwo	17 lipca 1973	Muhammad Zahir Chan	Ahmed Szah Chan
Afryka Środkowa	cesarstwo	20 września 1979	Jean-Bédel Bokassa	Jean-Bédel Georges Bokassa
Albania	królestwo	7 kwietnia 1939	Zogu I	Leka II
Austria	cesarstwo	11 listopada 1918^[2]	Karol I	Karol Tomasz Habsburg
Birma	królestwo	29 listopada 1885	Thibaw	Taw Phaya
Brazylia	cesarstwo	15 listopada 1889	Piotr II	Ludwik I
Bułgaria	carstwo	15 września 1946	Symeon II	tenże premier Bułgarii 2001-2005
Burundi	królestwo	28 listopada 1966	Ntare V	Estera I
Chiny	cesarstwo	22 marca 1916	Yuan Shikai
Czarnogóra	królestwo	26 listopada 1918^[3]	Mikołaj I	1) Mikołaj II, 2) Aleksander I^[4]
Czechy	królestwo	28 października 1918^[5]	Karol III Habsburg	Karol Tomasz Habsburg
Egipt	królestwo	23 lipca 1952	Fuad II	tenże
Etiopia	cesarstwo	12 marca 1975	Haile Selassie I	Zera Yacob Amha Selassie
Finlandia	królestwo	14 grudnia 1918	Väinö I	1) Henryk Donat, 2) Maria I
Francja	cesarstwo	4 września 1870	Napoleon III	1) Jan III 2) Henryk VI 3) Ludwik XX
Grecja	królestwo		Konstantyn II	tenże
Haiti	cesarstwo	1859	Faustyn
Irak	królestwo	14 lipca 1958	Fajsal II	Ra'ad bin Zeid
Iran	cesarstwo	1 kwietnia 1979	Mohammad Reza Pahlawi	Cyrus Reza Pahlawi
Jemen	królestwo	26 września 1962	Muhammad al-Badr	Ageel bin Muhammad al-Badr
Laos	królestwo	2 grudnia 1975	Savang Vatthana	Soulivong Savang
Libia	królestwo	1 września 1969	Idrys I	Mohammed El Senussi
Litwa	królestwo	2 listopada 1918	Mendog II	Wilhelm Urach
Meksyk	cesarstwo		Maksymilian I	Agustín de Iturbide
Nepal		28 maja 2008	Gyanendra Bir Bikram Shah Dev	tenże
Niemcy	cesarstwo	18 listopada 1918	Wilhelm II	Jerzy Fryderyk
Polska Polska Polska i Litwa	królestwo królestwo królestwo i wielkie księstwo	14 listopada 1918 25 stycznia 1831 25 listopada 1795	Rada Regencyjna Mikołaj I Stanisław August Poniatowski	Patrz: Sukcesja tronu w Polsce
Portugalia	królestwo	4 października 1910	Manuel II	Edward III Pius
Rosja	cesarstwo	16 marca 1917	Michał II Romanow^[6]	Jerzy Michajłowicz Romanow
Rumunia	królestwo	30 grudnia 1947	Michał I	Małgorzata
Rwanda	królestwo	28 stycznia 1961	Kigeli V	tenże
Serbia	królestwo	1945	Piotr II Karadziordziewić	Aleksander Karadziordziewić
Tunezja	królestwo	25 lipca 1957	Muhammad VIII	Muhammad X Bey
Imperium Osmańskie (Turcja)	sułtanat	1 listopada 1922	Mehmed VI	Bajazyd (III) Osman
Tybet	teokracja	1950	Dalajlama XIV	tenże
Węgry	królestwo	16 listopada 1918^[7], 1 lutego 1946^[8]	Karol IV^[9]	Karol Tomasz Habsburg
Wietnam	cesarstwo	26 października 1955	Bảo Đại	Bảo Thắng
Włochy	królestwo	12 czerwca 1946	Humbert II	Wiktor Emanuel (IV)

Żyjący byli monarchowie |

Portret	Były monarcha	Państwo	Tytuł	Dynastia	Data urodzenia	Lata panowania	Przyczyna ustania mandatu
	Gyanendra	Nepal	król	Szah	7 lipca 1947	1950-1951 i 2001-2008	zniesienie monarchii
	Symeon II	Bułgaria	car	Sachsen-Coburg-Gotha	16 czerwca 1937	1943-1946^[10]	zniesienie monarchii
	Konstantyn II	Grecja	król	Glücksburgowie	2 czerwca 1940	1964-1973	zniesienie monarchii
	Jan	Luksemburg	wielki książę	Burbon-Parma	5 stycznia 1921	1964-2000	abdykacja
	Valéry Giscard d’Estaing	Andora	Współksiążę francuski	z urzędu jako prezydent Francji	2 lutego 1926	1974-1981	koniec kadencji
	Jacques Chirac	Andora	Współksiążę francuski	z urzędu jako prezydent Francji	29 listopada 1932	1995-2007	koniec kadencji
	Nicolas Sarkozy	Andora	Współksiążę francuski	z urzędu jako prezydent Francji	28 stycznia 1955	2007-2012	koniec kadencji
-	Jigme Singye Wangchuck	Bhutan	król	Wangchuck	11 listopada 1955	1972 - 2006	abdykacja
-	Ahmad Szach	Malezja	król	z wyboru	24 października 1930	1979-1984	koniec kadencji
	Tuanku Syed Sirajuddin	Malezja	król	z wyboru	17 maja 1943	2001-2006	koniec kadencji
	Tuanku Mizan Zainal Abidin	Malezja	król	z wyboru	22 stycznia 1962	2006-2011	koniec kadencji
	Tenzin Gjaco	Tybet	Dalajlama XIV	rozpoznany jako inkarnacja Dalajlamy XIII	6 lipca 1935	1940-1959	upadek państwa^[11]
	Benedykt XVI	Stolica Apostolska; Watykan	Papież; Suweren	z wyboru	16 kwietnia 1927	2005-2013	renuncjacja^[12]
	Beatrycze	Holandia (Królestwo Niderlandów)	królowa	Oranje-Nasau	31 stycznia 1938	1980-2013	abdykacja^[13]
	Hamad ibn Chalifa Al Sani	Katar	emir	As-Sani	1 stycznia 1952	1995-2013	abdykacja
	Albert II	Belgia	król	Saksonia-Coburg-Gotha	6 czerwca 1934	1993-2013	abdykacja
	Jan Karol I	Hiszpania	król	Bourbonowie	5 stycznia 1938	1975-2014	abdykacja

Oprócz tego Elżbieta II która panuje łącznie w 21 monarchiach (patrz tabela) w przeszłości pełniła funkcję monarchy w następujących państwach które obecnie mają ustrój republikański: Pakistan (1952–1956), Afryka Południowa (1952–1961), Cejlon (1952–1972), Ghana (1957–1960), Nigeria (1960–1963), Sierra Leone (1961–1971), Tanganika (1961–1962), Trynidad i Tobago (1962–1976), Uganda (1962–1963), Kenia (1963–1964), Malawi (1964–1966), Malta (1964–1974), Gambia (1965–1970), Gujana (1966–1970), Mauritius (1968–1992), Fidżi (1970–1987).

Zobacz też |

diarchia

republika

Przypisy |

↑ Andrzej Bańkowski: Etymologiczny słownik języka polskiego. T. 2: L–P. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe „PWN”, 2000, s. 208. ISBN 83-01-13017-2.

↑ Cesarz zrzekł się udziału w rządach, ale nie złożył formalnej abdykacji

↑ Włączenie królestwa do Serbii - utracenie niepodległości przez Czarnogórę.

↑ Pretendent z rodu Karadziordziwiciów wysuwa swoje roszczenia powołując się na zapisy deklaracji z Korfu, w której rządy państw członkowskich przyszłego SHS, zrzekają się w imieniu swych władców tytułów monarszych na rzecz króla Serbii Piotra I.

↑ Proklamacja Republiki Czechosłowackiej

↑ teoretycznie ostatni car Rosji. 15 marca 1917 Mikołaj II abdykował na rzecz swego brata Michała , który jednak odmówił przyjęcia/zrzekł się tronu następnego dnia

↑ Rezygnacja z udziału w rządach króla Karola

↑ Proklamacja republiki po okresie regencji Horthyego.

↑ W okresie międzywojennym monarchia węgierska nie miała króla, a funkcję regenta pełnił Miklós Horthy.

↑ w latach 2001-2005 był premierem Bułgarii jako Symeon Borisov Saskokoburggotski

↑ Od czasu upadku powstania w 1959 przebywa na emigracji w Indiach, gdzie w Dharamsali kieruje emigracyjnym rządem swojego kraju, będącego obecnie częścią Chińskiej Republiki Ludowej. 10 marca 2011 zapowiedział w oświadczeniu wydanym z okazji Tybetańskiego Dnia Powstania Narodowego swoją rezygnację z pełnionych funkcji politycznych, na rzecz przywódcy wybranego w sposób demokratyczny

↑ Benedykt XVI 28 lutego 2013 złożył urząd. W prawie kanonicznym działanie to jest określane mianem „Renuntiatio” (łac. „Rezygnacja”)-renuncjacja

↑ 30 kwietnia 2013 królowa Beatrycze abdykowała na rzecz syna Wilhelma Alexandra

Bibliografia |

Dynastie Europy, wyd. Ossolineum, Wrocław Warszawa Kraków 2003.

Morby John, Dynastie świata. Przewodnik chronologiczny i genealogiczny, Kraków 1995.

[1] Andrzej Bańkowski: Etymologiczny słownik języka polskiego. T. 2: L–P. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe „PWN”, 2000, s. 208. ISBN 83-01-13017-2.

[2] Cesarz zrzekł się udziału w rządach, ale nie złożył formalnej abdykacji

[3] Włączenie królestwa do Serbii - utracenie niepodległości przez Czarnogórę.

[4] Pretendent z rodu Karadziordziwiciów wysuwa swoje roszczenia powołując się na zapisy deklaracji z Korfu, w której rządy państw członkowskich przyszłego SHS, zrzekają się w imieniu swych władców tytułów monarszych na rzecz króla Serbii Piotra I.

[5] Proklamacja Republiki Czechosłowackiej

[6] teoretycznie ostatni car Rosji. 15 marca 1917 Mikołaj II abdykował na rzecz swego brata Michała , który jednak odmówił przyjęcia/zrzekł się tronu następnego dnia

[7] Rezygnacja z udziału w rządach króla Karola

[8] Proklamacja republiki po okresie regencji Horthyego.

[9] W okresie międzywojennym monarchia węgierska nie miała króla, a funkcję regenta pełnił Miklós Horthy.

[10] w latach 2001-2005 był premierem Bułgarii jako Symeon Borisov Saskokoburggotski

[11] Od czasu upadku powstania w 1959 przebywa na emigracji w Indiach, gdzie w Dharamsali kieruje emigracyjnym rządem swojego kraju, będącego obecnie częścią Chińskiej Republiki Ludowej. 10 marca 2011 zapowiedział w oświadczeniu wydanym z okazji Tybetańskiego Dnia Powstania Narodowego swoją rezygnację z pełnionych funkcji politycznych, na rzecz przywódcy wybranego w sposób demokratyczny

[12] Benedykt XVI 28 lutego 2013 złożył urząd. W prawie kanonicznym działanie to jest określane mianem „Renuntiatio” (łac. „Rezygnacja”)-renuncjacja

[13] 30 kwietnia 2013 królowa Beatrycze abdykowała na rzecz syna Wilhelma Alexandra

搜尋此網誌

Cfrtjryk

Monarchia