Cfrtjryk

Ten artykuł dotyczy grupy społecznej. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Kozacy

Wojska kozackie azowskie · czarnomorskie · amurskie · nadbużańskie · kaukaskie · uralskie · zaporoskie · zadunajskie · dońskie · tereckie · kubańskie · orenburskie · nadwołżańskie · zabajkalskie · siedmiorzeczne · ussuryjskie · astrachańskie · syberyjskie Inne grupy Sicz Zaporoska · Sicz Zadunajska · Nagajbacy · Niekrasowcy Historia Kozacy rejestrowi · powstanie Kosińskiego · powstanie Nalewajki · powstanie Pawluka · powstanie Chmielnickiego · ugoda perejasławska · unia hadziacka · Hetmanat · pismo Kozaków zaporoskich do sułtana Mehmeda IV · powstanie Buławina · powstanie Pugaczowa · 1 Armia Konna · XV Kozacki Korpus Kawalerii SS · 1 Kozacka Dywizja Kawalerii Sławni Kozacy Bohdan Chmielnicki · Piotr Konaszewicz-Sahajdaczny · Iwan Wyhowski · Petro Doroszenko · Iwan Mazepa · Iwan Sirko · Jemieljan Pugaczow · Stieńka Razin · Andriej Szkuro · Piotr Krasnow · Jermak Timofiejewicz · Matwiej Płatow · Michaił Szołochow Pojęcia Ataman · Czajka · Esauł · Hetman (lista) · Kontusz · Osełedec · Papacha · Płastun · Rejestr · Szabla · Szaszka · Stanica

Kozacy piszą list do sułtana. Obraz pędzla Ilji Riepina namalowany w latach 1878–1891. Muzeum Rosyjskie w Sankt Petersburgu

Wesele kozackie. Obraz pędzla Józefa Brandta.

Kozacy pod wodzą Jermaka zdobywają Syberię. Obraz pędzla Wasilij Surikowa namalowany w 1895 roku. Muzeum Rosyjskie w Sankt Petersburgu

Kozacy dońscy. Obraz pędzla Juliusza Kossaka.

Taniec Kozaków, obraz Stanisława Masłowskiego ol./pł, 1883^[1]

Wiosna roku 1905 (patrol Kozaków w Alejach Ujazdowskich w Warszawie), ol./pł, obraz Stanisława Masłowskiego z 1906 (Muzeum Narodowe w Warszawie)^[a]Linki zewn.: Wiosna 1905 – wiersz Jacka Kaczmarskiego [1](dostęp: 2017-11-22), ponadto: https://www.youtube.com/watch?v=WozUE6r8X0I i https://repozytorium.umk.pl/bitstream/handle/item/1840/wiosna%201905.pdf?sequence=1 (dostęp: 2017-11-22)

Kozacy kubańscy na paradzie wojskowej z okazji dnia zwycięstwa w 1945 roku. Moskwa

Kozacy, (ukr. козаки́ / kozaky, ros. каза́ки a. казаки́ / kazaki, z tur. quazzāq, awanturnik) – nazwa odnosząca się do grupy ludności o charakterze wieloetnicznym z dominującym substratem ruskim, zamieszkującej stepy położone na południe od księstw ruskich, określająca później także rodzaj osadnictwa wojskowego na zasiedlanych ziemiach pogranicznych Rzeczypospolitej i Rosji.

Początki Kozaków zaporoskich, czyli niżowych, sięgają XV w. i związane są z południowo-wschodnimi kresami Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Kozacy w czasach Imperium Rosyjskiego dzielili się na: zaporoskich (do 1775), dońskich, kubańskich, terskich, astrachańskich, uralskich (jaickich), Siedmiorzecza, orenburskich, syberyjskich, zabajkalskich, amurskich, ussuryjskich, buskich, czarnomorskich i azowskich.

Po przewrocie bolszewickim, w trakcie wojny domowej w Rosji (1918-1920) opowiedzieli się w przeważającej mierze po stronie Białych. Prześladowani przez bolszewików w czasie wojny domowej i po ich zwycięstwie, byli mordowani i wysyłani do obozów koncentracyjnych Gułagu. Autonomię ziem kozackich zniesiono w 1918.

Współcześnie Kozacy zamieszkują przede wszystkim Rosję, gdzie odnawiane są tradycje wojsk kozackich.

Dzisiejsza Ukraina uznaje dzieje Kozaków zaporoskich za integralną część własnej historii i jedno z najważniejszych źródeł tożsamości narodowej. Bezpośrednie odniesienie do tradycji Kozaczyzny znajduje się w hymnie Ukrainy^[2].

Pochodzenie nazwy |

Słowo Kozak lub Kazak według Aleksandra Brücknera jest pochodzenia tatarskiego i "wykłada się jakoby": chudy pachołek, zdobyczy sobie szukając, nikomu poddany, za pieniądze komu chce służy. Wszelkie nazwy starszeństwa (ataman, esauł itd.), broni, ubioru, koni, żywności, urządzeń (np. kureń), były u Kozaków tatarskie^[3].

Słowo "kozak" zostało po raz pierwszy zanotowane w rękopisie łacińsko-persko-kipczackim Codex Cumanicus, spisanym w Kaffie pod koniec XIII wieku. W kodeksie oznaczało ono stróża, wartownika. W roku 1308 wspomina się również "kozaków", ale już jako rozbójników. W wielu językach tureckich słowo to oznaczało najemników, żołnierzy, rozbójników stepowych, a szerzej – wygnańców, bezdomnych, awanturników. Kozaków-zbójników odnotowano w Polsce pierwszy raz w roku 1388, zapisano również, że uchodzili za mahometan. Jan Długosz pierwszy raz określił ich tatarską nazwą zbiegów i zbójów. W najstarszych spisach u większości Kozaków występują nazwiska tatarskie. Aż do końca XVI wieku "kozactwo" oznaczało zajęcie, a nie status społeczny.

Zarys historii Kozactwa |

Kozacy zaporoscy |

 Osobny artykuł: Kozacy zaporoscy.

Pod datą 1492 wymienia się po raz pierwszy kozaków-chrześcijan. Kozacy naddnieprzańscy i naddniestrzańscy, rekrutujący się głównie z Kijowa, Niemirowa, Winnicy, Baru, zwani byli także przez współczesnych Niżowcami (tzw. Kozacy chrześcijańscy). W miarę upływu czasu stworzyli oni społeczność stosującą system demokracji wojennej. Głównie zaliczali się do nich uciekinierzy z Litwy, Rusi Moskiewskiej, Mołdawii, Wołoszczyzny oraz Korony, którzy w XV w. zasiedlili słabo zamieszkane do tej pory ziemie zwane Dzikimi Polami. W rezultacie unii lubelskiej Dzikie Pola stały się częścią Korony.

Kozacy chrześcijańscy to ludność, która napływała w rejony naddnieprzańskie od XVI w., opuszczając ziemie Rzeczypospolitej z różnych powodów społeczno-politycznych, a więc byli to chłopi pańszczyźniani, uciekający przed daninami, różnego rodzaju przestępcy, słudzy uciekający przed gnębiącymi ich panami czy też ludzie fałszywie osądzeni. W pierwszej połowie XVI wieku szybko zostali zorganizowani przez starostę trembowelskiego Prittwitcza w społeczność o silnym charakterze wojskowym, co było spowodowane potrzebą obrony przed Tatarami. Zajmowali się handlem, rybołówstwem, hodowlą i wojaczką. Podejmowali na czajkach wyprawy łupieżcze do Imperium Osmańskiego.

Od czasu rządów Chmielnickiego istniała autonomiczna kozacka struktura terytorialna zwana Hetmanatem. Na jej czele stał hetman (pochodzący z wyboru), wokół niego skupiała się starszyzna kozacka oraz generalny pisarz. Najważniejsze decyzje zapadały na radzie kozackiej. W wyprawach wojennych uczestniczyli Kozacy, a lud wiejski stanowiła czerń.

Od XVI do XVII w. doszło do serii powstań kozaków zaporoskich przeciwko Koronie. Pierwsze w latach 1591–1593 pod wodzą Krzysztofa Kosińskiego. Drugim 1595–1597 dowodził Semen Nalewajko. Oba powstania zakończyły się klęską. Najważniejsze powstanie pod przewodnictwem Bohdana Chmielnickiego, zakończone ugodą perejasławską (1654) pomiędzy Hetmanatem i carem Rosji Aleksym I, podporządkowującą Ukrainę Naddnieprzańską carowi. Konsekwencją była długoletnia (1654-1667) wojna Rzeczypospolitej z Rosją, która zakończyła się przejęciem Ukrainy Lewobrzeżnej z Kijowem przez Rosję. Ukraina Lewobrzeżna zachowała autonomiczny system rządów Hetmanatu, sukcesywnie po bitwie pod Połtawą (1709) ograniczany przez carów, aż do całkowitej likwidacji w 1764.

Sicz Zaporoska została zlikwidowana przez carycę Rosji Katarzynę II w roku 1775 po zwycięskiej wojnie z Turcją. Tytuł hetmana wojsk kozackich przysługiwał od tamtej pory panującej rodzinie carskiej. Starszyzna Siczy została zesłana. Starszyzna Hetmanatu została zrównana w prawach ze szlachtą rosyjską (tzw. dworiaństwem), wolnych Kozaków zrównano w prawach z chłopami rosyjskimi. Część Kozaków przesiedlono na Kubań (kraina) i nad Don, część zbiegła na terytorium tureckie, tworząc istniejąca do 1829 Sicz Dunajską. Manifest Katarzyny II brzmiał: "Sicz Zaporoska została zniszczona z wykluczeniem na przyszłe lata i samej nazwy zaporoskich Kozaków, (...) na rozkaz nasz przez postępki swoje (...) i okazane przez Kozaków nieposłuszeństwo wobec naszych najwyższych rozkazów". Ziemie Zaporoża nadano szlachcie rosyjskiej, wywodzącej się po części z rodzin kozackich (m.in. Cyryl Razumowski) oraz dworzanom carskim (m.in. Grigorij Potiomkin, Aleksandr Prozorowski, Aleksandr Wiaziemski)^[4].

Kozacy dońscy |

 Osobny artykuł: Kozacy dońscy.

Kozacy dońscy byli najliczniejszą grupą Kozaków w Imperium Rosyjskim. Są także najliczniejszą grupą Kozaków we współczesnej Rosji. Otrzymali do zasiedlenia autonomiczny region, zwany Krajem Wojska Dońskiego, znajdujący się na terenie części dzisiejszych obwodów: rostowskiego, wołgogradzkiego i woroneskiego oraz Kałmucji w Rosji, a także obwodów łuhańskiego i donieckiego na Ukrainie. Nazwa tych Kozaków pochodzi od Donu, przepływającego przez ich terytorium. Stolicą Kraju Dońskiego były najpierw Razdory, a później Nowoczerkask.

Armie kozackie w wojskach Imperium Rosyjskiego (1913) |

• Armia Dońska: 60 pułków jazdy, 72 wolnych sotni;


• Armia Kubańska: 37 pułków jazdy, 37 wolnych sotni, 22 bataliony piechoty;


• Armia Orenburska: 18 pułków jazdy, 40 wolnych sotni;


• Armia Terecka: 12 pułków jazdy, 3 wolne sotnie, 2 bataliony piechoty;


• Armia Uralska: 9 pułków jazdy, 4 wolne sotnie;


• Armia Syberyjska: 9 pułków jazdy;


• Armia Transbajkalska: 9 pułków jazdy;


• Armia Siemirieczeńska: 3 pułki jazdy, 7 wolnych sotni;


• Armia Astrachańska: 3 pułki jazdy;


• Armia Amurska: 2 pułki jazdy, 5 wolnych sotni;


• Razem: 162 pułki jazdy, 171 wolnych sotni, 24 bataliony piechoty. (wg Denikina, zob. niżej)

Rekonstrukcje kozackich sztuk walki |

Patrz dział sztuki walki:

• Hopak bojowy


• Spas


• Chrest

Zobacz też |

• Lista hetmanów kozackich


• kozacy rejestrowi


• unia hadziacka


• Piotr Krasnow


• Helmuth von Pannwitz


• Bernhard von Prittwitz


• Hajdamacy


• Kozacy otomańscy


• Pismo Kozaków zaporoskich do sułtana Mehmeda IV

Przypisy |

Bibliografia |

Zobacz w Wikiźródłach hasło Kozak w Encyklopedii staropolskiej

Zobacz hasło Kozak w Wikisłowniku

W Wikimedia Commons znajdują się multimedia związane z tematem: Kozacy

• General A. I. Denikin: The Russian Turmoil. London, 1924.


• Hugh Chisholm: Encyclopædia Britannica Eleventh Edition. Nowy York: Encyclopædia Britannica, Inc., 1910–1911, s. 218.

Linki zewnętrzne |

• Relacja z Polsko-Ukraińskiego Okrągłego Stołu Historyków XVII w. (Kijów, 27.06.2013)