Cfrtjryk

Ten artykuł znajduje się na liście Warsztatu PANDA. Pomóż go ulepszyć.

Rzeczpospolita Polska[1] (II Rzeczpospolita)
Flaga II Rzeczypospolitej Herb II Rzeczypospolitej
Hymn: Mazurek Dąbrowskiego
Konstytucja	mała (1919–1921) marcowa (1921–1935) kwietniowa (1935–1945)
Język urzędowy	polski, niemiecki[2], ukraiński[3], białoruski[4], litewski[5].
Stolica	Warszawa[6]
Ustrój polityczny	demokratyczny (1919–1926) autorytarny (1926–1945)
Typ państwa	republika parlamentarna (1919–1926) republika semiprezydencka (1926–1935), republika prezydencka (1935–1939), republika prezydencka w stanie wojny (1939–1945)
Głowa państwa	prezydent (ostatni) Władysław Raczkiewicz
Szef rządu	prezes Rady Ministrów (ostatni) Tomasz Arciszewski
Powierzchnia  • całkowita	b.d.. na świecie 389 720[7] km²
Liczba ludności (1938)  • całkowita   • gęstość zaludnienia  • narody i grupy etniczne	34 849 000 (szacunek 1939 r., według spisu 1931 r. 31 918 000) 89,7 osób/km² Polacy, Ukraińcy, Żydzi, Białorusini, Niemcy, Litwini
Jednostka monetarna	marka polska (1918–1924) – na terenie całego kraju od kwietnia 1920 złoty polski (1924–1939)
odzyskanie niepodległości • ogłoszenie • uznanie	od Niemiec i Austro-Węgier 16 listopada 1918 21 lutego 1919
Wycofanie uznania międzynarodowego dla władz RP (utrata podmiotowości prawnej)	Wielka Brytania, USA, ZSRR, po nich pozostałe państwa konstytuującej się ONZ 6 lipca 1945
Religia dominująca	rzymskokatolicka, greckokatolicka, prawosławie, judaizm
Strefa czasowa	UTC +1 – zima UTC +2 – lato
Terytoria zależne	Wolne Miasto Gdańsk
Terytoria autonomiczne	województwo śląskie
Multimedia w Wikimedia Commons

Herb Rzeczypospolitej Polskiej 1919-1927

Gęstość zaludnienia II Rzeczypospolitej według spisu powszechnego w 1931 roku

Republika Polska w połowie listopada 1918 roku

Obwieszczenie o utworzeniu Urzędu Skarbu Narodowego, Kalisz, 1918

Belweder w Warszawie

Nowy gmach Sejmu, ulica Wiejska 1930

Krakowskie Sukiennice w 1938

Krakowskie Przedmieście w Warszawie, 1939

Słup graniczny w Gorganach, na granicy z Czechosłowacją

Wystawa światowa, Paryż, 1925, pawilon polski

Wystawa światowa, Paryż, 1937, pawilon polski

Wystawa światowa, Nowy Jork, 1939, pawilon polski

II Rzeczpospolita (II RP) – Rzeczpospolita Polska w latach 1918–1945, od odzyskania suwerenności (1918) do wycofania uznania międzynarodowego dla rządu Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie (1945), które było konsekwencją wykonania porozumień zawartych na konferencji jałtańskiej (1945) między mocarstwami wielkiej trójki^[8][9].

Nazwa podkreśla ciągłość z I Rzecząpospolitą (1569–1795), zlikwidowaną traktatami rozbiorowymi zawartymi pomiędzy Austrią, Prusami i Rosją w drugiej połowie XVIII wieku (1772–1795). Urzędowym językiem II Rzeczypospolitej był polski, a walutą najpierw marka polska, a dopiero od 1924 złoty polski. Od 1939 roku, po agresji III Rzeszy i ZSRR, państwo znalazło się w stanie okupacji wojennej, posiadało jednak konstytucyjne organy władzy państwowej i siły zbrojne, działające równolegle w podziemiu (Armia Krajowa) i na uchodźstwie (Polskie Siły Zbrojne), dzięki czemu de iure i de facto II Rzeczpospolita istniała do 1945.

W czasie II wojny światowej (1939–1945) terytorium państwowe II Rzeczypospolitej było okupowane przez Niemcy, ZSRR, Słowację i Litwę^[10]. II Rzeczpospolita zachowała suwerenność państwową^[11], w stosunkach dyplomatycznych reprezentowana była przez rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie, który uzyskał schronienie w Paryżu (do 1940), a następnie w Londynie^[11].

Większość terytorium państwowego II RP anektowanego przez ZSRR i Litwę w 1939 została w 1945 wcielona do Ukraińskiej SRR, Białoruskiej SRR i Litewskiej SRR^[8][12].

Daty graniczne |

Za symboliczny początek II Rzeczypospolitej przyjmuje się 11 listopada 1918 roku, kiedy to Józef Piłsudski objął władzę wojskową z rąk Rady Regencyjnej w Warszawie. Trzy dni później (14 listopada) przejął również władzę cywilną, a zarówno Rada Regencyjna, jak i Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej rozwiązały się, przekazując władzę Piłsudskiemu, wkrótce Tymczasowemu Naczelnikowi Państwa.

Po agresji na Polskę III Rzeszy i ZSRR (kampanii wrześniowej) i okupacji wojennej terytoriów II RP przez obu agresorów (we wrześniu 1939) legalną kontynuacją władz II Rzeczypospolitej, uznawaną na arenie międzynarodowej przez cały okres II wojny światowej był Rząd RP na uchodźstwie, a jako podległa mu administracja w okupowanym kraju – Polskie Państwo Podziemne i jego struktury polityczne i wojskowe (Armia Krajowa).

Wycofanie uznania dyplomatycznego dla rządu RP na uchodźstwie przez Wielką Brytanię i USA 6 lipca 1945 roku (i w konsekwencji pozostałe kraje świata zrzeszone w konstytuującej się wówczas Organizacji Narodów Zjednoczonych – jedynie Hiszpania, Irlandia i Watykan uznawały rząd RP na uchodźstwie) uznać można za faktyczny koniec prawnomiędzynarodowy II Rzeczypospolitej.

Ostatecznym aktem formalnego istnienia II Rzeczypospolitej było przekazanie 22 grudnia 1990 roku insygniów prezydenckich II Rzeczypospolitej i oryginału konstytucji kwietniowej przez Ryszarda Kaczorowskiego – ostatniego prezydenta II Rzeczypospolitej na uchodźstwie – pierwszemu wybranemu w wolnych wyborach prezydentowi RP^[13] – Lechowi Wałęsie.

Uznanie międzynarodowe |

Józef Piłsudski niezwłocznie po objęciu władzy cywilnej, tj. 16 listopada 1918 r., wystosował depesze do państw Ententy, informując je o powstaniu niepodległego państwa polskiego^[14][15]. Natomiast jako pierwsze istnienie niepodległego państwa polskiego uznały 20 listopada 1918 r. Niemcy, jednak już 15 grudnia 1918 roku Polska zerwała z tym państwem stosunki dyplomatyczne^[a][16][17]. Szersze uznanie niepodległości Polski na arenie międzynarodowej związane było z postawą Francji i Wielkiej Brytanii. Wkrótce po rozejmie w Trewirze i zawieszeniu broni na froncie polsko-ukraińskim, uznały rząd Polski: Rada Najwyższa Mocarstw Sprzymierzonych (21 lutego 1919 r.)^[18], Francja (24 lutego) oraz Wielka Brytania (25 lutego)^[19]. Japonia 22 marca 1919 roku i 27 marca tego samego roku niepodległość Polski uznała Stolica Apostolska^[20].

Terytorium i granice |

Powierzchnia kraju |

• 386 273 km² (1928 r.)^[21]
  


• 388 634 km² (1 stycznia 1938)


• 389 720 km² (po zajęciu Zaolzia w październiku 1938)

Długość granic |

Całkowita długość granic Polski – 5529 km

Granice z sąsiednimi państwami według długości

• 
  z Niemcami – 1912 km


• 
  z ZSRR – 1412 km


• 
  z Czechosłowacją – 984 km


• 
  z Litwą – 507 km


• 
  z Rumunią – 349 km


• 
  z Wolnym Miastem Gdańsk – 121 km


• 
  z Łotwą – 109 km


• granica morska – 71 km (z Mierzeją Helską 147 km)^[b][22]
  

Ustalenie granic |

 Osobny artykuł: Kształtowanie się granic II Rzeczypospolitej.

Granice II Rzeczypospolitej zostały ustalone traktatowo poprzez: traktat wersalski, traktat w Saint Germain, traktat ryski, traktat w Trianon i rozstrzygnięcia międzysojuszniczej Rady Ambasadorów^[c]. W 1921 w następstwie traktatu wersalskiego, wyników plebiscytu i trzech powstań śląskich do Polski przyłączono wschodnią część terytorium plebiscytowego na Górnym Śląsku.

Sąsiedzi |

• 
  Niemcy – centralne i Prusy Wschodnie,


• 
  ZSRR – republiki (graniczące) Ukraińska SRR i Białoruska SRR,


• 
  Czechosłowacja od 1938 do Niemiec,


• 
  Słowacja od 1939 zależna od Niemiec,


• 
  Litwa,


• 
  Łotwa,


• 
  Rumunia,


• 
  Węgry – od 1939 (Ruś Zakarpacka/Podkarpacka)

Terytoria zależne i autonomiczne |

• 
  Województwo śląskie – polska część Górnego Śląska z włączonym Śląskiem Cieszyńskim
  


• 
  Wolne Miasto Gdańsk – Gdańsk i okolice

Punkty krańcowe granic |

• Północ: 55°51′08″N 27°09′08″E/55,852222 27,152222 – wieś Somino nad rzeką Przeświatą na wysokości łotewskiego Droryszcza, powiat brasławski, województwo wileńskie.


• Południe: 47°43′28″N 24°52′59″E/47,724444 24,883056 – okolice południowego źródła potoku Menczil, powiat kosowski, województwo stanisławowskie.


• Wschód: 55°20′58″N 28°21′32″E/55,349444 28,358889 – wieś Spasibionki (1) (słup graniczny nr 173) przy linii kolejowej na Połock, powiat dziśnieński, województwo wileńskie.


• Zachód: 52°37′07″N 15°47′04″E/52,618611 15,784444 – osada Muchocinek nad Wartą niedaleko jeziora Meszyn, powiat międzychodzki, województwo poznańskie.

Losy granic II Rzeczypospolitej |

Po zbrojnej agresji ZSRR na Polskę 17 września 1939, okupacji wojskowej wschodnich terenów II Rzeczypospolitej przez Armię Czerwoną i ustaleniu w dniu 28 września 1939 przez III Rzeszę i ZSRR w zawartym w Moskwie pakcie o granicach i przyjaźni niemiecko-sowieckiej linii granicznej na okupowanych wojskowo przez Wehrmacht i Armię Czerwoną terenach Polski mieszkańcy obu okupowanych części państwa polskiego poddani zostali represjom przez okupantów.

Do Rzeszy bezpośrednio zostały wcielone: województwo pomorskie, śląskie, poznańskie (Kraj Warty), łódzkie z Łodzią, Suwalszczyzna, północna i zachodnia część Mazowsza oraz zachodnie części województw krakowskiego i kieleckiego.

Z terytorium Rzeczypospolitej pomiędzy linią granicy niemiecko-sowieckiej z 28 września 1939 a określoną w dekrecie wschodnią granicą ziem polskich wcielonych bezpośrednio do Niemiec (określoną jako nowa wschodnia granica Rzeszy) Adolf Hitler utworzył odrębny twór administracyjny podporządkowany Rzeszy – Generalne Gubernatorstwo.

Pozostałe terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na wschód od linii granicznej ustalonej na terytorium Polski w układzie pomiędzy III Rzeszą a ZSRR zostało w październiku 1939 anektowane przez ZSRR^[23]. Formalną podstawą były pseudoplebiscyty w postaci wyborów w 1939, a następnie aneksja w trybie uchwały Rady Najwyższej ZSRR.

Były to akty prawne równoległe do dwóch dekretów Adolfa Hitlera – (z 8 i 12 października 1939 r.), którymi jednostronnie wcielił zachodnie terytoria Polski do Rzeszy (zobacz: Tereny Rzeczypospolitej Polskiej anektowane przez III Rzeszę), tworząc jednocześnie z centralnych ziem II Rzeczypospolitej Generalne Gubernatorstwo.

Wszystkie powyższe akty prawne, rozporządzające jednostronnie suwerennym i określonym traktatami międzynarodowymi terytorium II Rzeczypospolitej były sprzeczne z ratyfikowaną przez Niemcy i Rosję konwencją haską IV (1907). Były one w konsekwencji nieważne w świetle prawa międzynarodowego i nie były uznawane zarówno przez Rząd RP na uchodźstwie, jak i państwa sojusznicze wobec Polski, a także państwa trzecie (neutralne) przez cały czas trwania II wojny światowej. Wywodziły się z doktryny przyjętej traktatem o granicach i przyjaźni z 28 września 1939 r. wyłącznie przez III Rzeszę i ZSRR o zaprzestaniu istnienia państwa polskiego z dniem 28 września 1939, po kapitulacji Warszawy jako stolicy Polski.

W wyniku postanowień konferencji w Teheranie, konferencji jałtańskiej i konferencji poczdamskiej po zakończeniu II wojny światowej, Rzeczpospolita Polska (od 1952 pod nazwą Polska Rzeczpospolita Ludowa), objęła centralną i zachodnią część terytorium II Rzeczypospolitej, a także przyznane przez mocarstwa Ziemie Odzyskane i stała się prawnomiędzynarodowym sukcesorem II Rzeczypospolitej. Natomiast ziemie na wschód od Bugu, Kresy Wschodnie, czyli województwa wileńskie, nowogrodzkie, poleskie, wołyńskie, tarnopolskie i stanisławowskie, a także część województwa białostockiego i lwowskiego, zostały wcielone do ZSRR.

Ustrój polityczny |

System władzy w II Rzeczypospolitej określany był do 1926 jako republika demokratyczna z wielopartyjnym systemem parlamentarno-gabinetowym. Po zamachu stanu (przewrót majowy 1926) ustrój państwa uległ modyfikacji w trybie zmiany konstytucji (nowela sierpniowa) i faktycznego sposobu wykonywania władzy, w konsekwencji został przekształcony w system prezydencko-autokratyczny (od obozu politycznego sprawującego władzę zwany sanacją).

Wojsko Polskie |

 Osobny artykuł: Wojsko Polskie (II RP).

Kalendarium wydarzeń politycznych |

 Osobny artykuł: Historia Polski (1918–1939).

 Osobny artykuł: Historia Polski (1939–1945).

• 7 października 1918 – Rada Regencyjna ogłosiła niepodległość Królestwa Polskiego od Niemiec i Austro-Węgier.


• 11 listopada 1918 – objęcie władzy wojskowej w Warszawie przez Józefa Piłsudskiego
  


• 22 listopada 1918 – po raz pierwszy użyto oficjalnie określenia Republika Polska, co oznaczało zniesienie ustroju monarchistycznego w Polsce.


• 28 listopada 1918 – kobiety w Polsce uzyskują prawa wyborcze dekretem Józefa Piłsudskiego.

  
   Osobny artykuł: Sytuacja kobiet w II Rzeczypospolitej.
  

  
  


• 1918–1921 – sześć wojen i konfliktów granicznych:
  
  
  
  • 1 listopada 1918 – Bitwa o Lwów (1918–1919)
    
  
  
  • 27 grudnia 1918 – powstanie wielkopolskie
    
  
  
  • 17 sierpnia 1919 – wybuch I powstania śląskiego (następne: 19/20 sierpnia 1920 i 3 maja 1921)
  
  
  • wojna polsko-bolszewicka
  
  
  • wojna polsko-ukraińska
  
  
  • konflikt polsko-litewski
  
  
  • polsko-czechosłowackie konflikty graniczne
  
  
  
  

 Osobny artykuł: Kształtowanie się granic II Rzeczypospolitej.

• 26 stycznia 1919 – wybory do Sejmu Ustawodawczego
  


• 20 lutego 1919 – Mała Konstytucja
  


• 28 czerwca 1919 – podpisanie Traktatu Wersalskiego z Niemcami (zob. też. Mały traktat wersalski)


• 13–19 sierpnia 1920 – Bitwa Warszawska
  


• 19 lutego 1921 – układ sojuszniczy z Francją^[24]
  


• 2 marca 1921 – układ z Rumunią


• 17 marca 1921 – konstytucja marcowa
  


• 18 marca 1921 – traktat ryski z RFSRR
  


• 16 czerwca 1922 – inkorporacja Górnego Śląska
  


• 16 grudnia 1922 – Zamach na prezydenta RP Gabriela Narutowicza
  


• 15 marca 1923 – Rada Ambasadorów zatwierdziła przebieg wschodniej granicy II RP


• 28 kwietnia 1924 – powołanie Banku Polskiego, początek reformy walutowej Grabskiego
  


• 12–14 maja 1926 – zamach majowy (stanu) Piłsudskiego (początek sanacji)


• 4 grudnia 1926 – powstał Obóz Wielkiej Polski w poznańskim „Hotelu Bazar”, inicjatorem był Roman Dmowski
  


• 16 listopada 1930 – tzw. „wybory brzeskie”


• 14 czerwca 1932 – kryzys gdański; ORP Wicher wymusił respektowanie prawa RP do obecności zbrojnej w porcie Wolnego Miasta Gdańska
  


• 25 lipca 1932 – pakt o nieagresji z ZSRR
  


• 26 stycznia 1934 – deklaracja o niestosowaniu przemocy z Niemcami
  


• 14 kwietnia 1934 – powstał Obóz Narodowo-Radykalny
  


• 23 kwietnia 1935 – ustanowienie konstytucji kwietniowej
  


• 12 maja 1935 – śmierć Józefa Piłsudskiego
  


• 1936 – utworzenie Centralnego Okręgu Przemysłowego
  


• 2 lutego 1937 – utworzenie Obozu Zjednoczenia Narodowego
  


• 1 października 1938 – wkroczenie wojsk polskich na Zaolzie i przyłączenie go do Polski


• 2 stycznia 1939 – śmierć Romana Dmowskiego
  


• 31 marca 1939 – gwarancje Wielkiej Brytanii i Francji dla Polski (deklaracja udzielenia pomocy w razie zagrożenia militarnego)


• 23 sierpnia 1939 – pakt ZSRR z III Rzeszą (tzw. Pakt Ribbentrop-Mołotow)


• 25 sierpnia 1939 – układ sojuszniczy między Polską i Wielką Brytanią


• 1 września 1939 – agresja III Rzeszy, początek kampanii wrześniowej, początek II wojny światowej
  


• 17 września 1939
  
  
  
  • (rano) – agresja ZSRR na Polskę
    
  
  
  • (wieczorem) – ewakuacja rządu II Rzeczypospolitej przez Kuty do Rumunii
    
  
  
  
  


• 22 września 1939 – kapitulacja Lwowa przed Armią Czerwoną
  


• 28 września 1939 – kapitulacja Warszawy
  


• 30 września 1939 – powołanie w Paryżu przez prezydenta RP Władysława Raczkiewicza rządu premiera Władysława Sikorskiego
  


• 2 października 1939
  
  
  
  • kapitulacja Rejonu Umocnionego Hel przed Wehrmachtem
    
  
  
  • dekret prezydenta RP Władysława Raczkiewicza o rozwiązaniu Sejmu i Senatu
    
  
  
  
  


• 5 października 1939 – kapitulacja Samodzielnej Grupy Operacyjnej Polesie (ostatniego związku operacyjnego na terytorium Polski), weszła w życie następnego dnia.

Władze |

Naczelnik Państwa |

Lp.	Zdjęcie	Imię i nazwisko	Okres sprawowania urzędu[d]
1.		Józef Piłsudski	22 listopada 1918 – 11 grudnia 1922

Prezydenci |

Lp.	Zdjęcie	Imię i nazwisko	Okres sprawowania urzędu
1.		Gabriel Narutowicz	11 grudnia 1922 – 16 grudnia 1922
		Maciej Rataj[e]	16 grudnia 1922 – 22 grudnia 1922
2.		Stanisław Wojciechowski	22 grudnia 1922 – 14 maja 1926
		Maciej Rataj[f]	15 maja 1926 – 4 czerwca 1926
		Józef Piłsudski[g]	Nie objął urzędu
3.		Ignacy Mościcki	4 czerwca 1926 – 30 września 1939

Po przewrocie majowym w 1926 faktycznie najwyższą władzę w państwie posiadał Marszałek Polski Józef Piłsudski, który piastował urząd Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych.

Premierzy |

W latach 1918–1939 Prezydium Rady Ministrów mieściło się w obecnym Pałacu Prezydenckim

Lp.	Zdjęcie	Imię i nazwisko	Okres sprawowania urzędu
1.		Jędrzej Moraczewski	18 listopada 1918 – 16 stycznia 1919
2.		Ignacy Jan Paderewski	18 stycznia 1919 – 27 listopada 1919
3.		Leopold Skulski	13 grudnia 1919 – 9 czerwca 1920
4.		Wincenty Witos	10 czerwca 1920 – 23 czerwca 1920
5.		Władysław Grabski	27 czerwca 1920 – 24 lipca 1920
6.		Wincenty Witos (po raz drugi)	24 lipca 1920 – 13 września 1921
7. 8.		Antoni Ponikowski (dwukrotnie)	19 września 1921 – 5 marca 1922 10 marca 1922 – 6 czerwca 1922
9.		Artur Śliwiński	28 czerwca 1922 – 7 lipca 1922
10.		Wojciech Korfanty[h]	14 lipca 1922 – 31 lipca 1922
11.		Julian Nowak	31 lipca 1922 – 14 grudnia 1922
12.		Władysław Sikorski	16 grudnia 1922 – 26 maja 1923
13.		Wincenty Witos (po raz trzeci)	28 maja 1923 – 4 grudnia 1923
14.		Władysław Grabski (po raz drugi)	19 grudnia 1923 – 14 listopada 1925
15.		Aleksander Skrzyński	20 listopada 1925 – 5 maja 1926
16.		Wincenty Witos (po raz czwarty)	10 maja 1926 – 14 maja 1926
17. 18. 19.		Kazimierz Bartel (trzykrotnie)	15 maja 1926 – 4 czerwca 1926 8 czerwca 1926 – 24 września 1926 27 września 1926 – 30 września 1926
20.		Józef Piłsudski	2 października 1926 – 27 czerwca 1928
21.		Kazimierz Bartel (po raz czwarty)	27 czerwca 1928 – 13 kwietnia 1929
22.		Kazimierz Świtalski	14 kwietnia 1929 – 7 grudnia 1929
23.		Kazimierz Bartel (po raz piąty)	29 grudnia 1929 – 15 marca 1930
24.		Walery Sławek	29 marca 1930 – 23 sierpnia 1930
25.		Józef Piłsudski (po raz drugi)	25 sierpnia 1930 – 4 grudnia 1930
26.		Walery Sławek (po raz drugi)	4 grudnia 1930 – 26 maja 1931
27.		Aleksander Prystor	27 maja 1931 – 9 maja 1933
28.		Janusz Jędrzejewicz	10 maja 1933 – 13 maja 1934
29.		Leon Kozłowski	15 maja 1934 – 28 marca 1935
30.		Walery Sławek (po raz trzeci)	28 marca 1935 – 12 października 1935
31.		Marian Zyndram-Kościałkowski	13 października 1935 – 15 maja 1936
32.		Felicjan Sławoj Składkowski	15 maja 1936 – 30 września 1939

Rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie |

Po agresji na Polskę III Rzeszy i ZSRR (kampania wrześniowa) i okupacji wojennej terytoriów II RP przez obu agresorów legalną kontynuacją władz II Rzeczypospolitej, uznawaną na arenie międzynarodowej przez cały okres II wojny światowej był Rząd RP na uchodźstwie a jako podległa mu administracja w okupowanym kraju – Polskie Państwo Podziemne i jego struktury polityczne i wojskowe (Armia Krajowa).

 Osobne artykuły: Kampania wrześniowa, Agresja ZSRR na Polskę, Rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie i Polskie Państwo Podziemne.

Podział administracyjny |

 Osobny artykuł: Podział administracyjny II Rzeczypospolitej.

Podział administracyjny II RP (1930)

Podział administracyjny II RP w chwili wybuchu wojny z Niemcami

Podział administracyjny II RP (1937)
Tablice rejestracyjne (1937)	Województwo	Siedziba	Powierzchnia w tys. km² (1930)	Ludność w tys. osób (1931)
20–24	białostockie	Białystok	26,0	1263,3
25–29	kieleckie	Kielce	22,2	2671,0
30–34	krakowskie	Kraków	17,6	2300,1
35–39	lubelskie	Lublin	26,6	2116,2
40–44	lwowskie	Lwów	28,4	3126,3
45–49	łódzkie	Łódź	20,4	2650,1
50–54	nowogródzkie	Nowogródek	23,0	1057,2
55–59	poleskie	Brześć nad Bugiem	36,7	1132,2
60–64	pomorskie	Toruń	25,7	1884,4
65–69	poznańskie	Poznań	28,1	2339,6
70–74	stanisławowskie	Stanisławów	16,9	1480,3
00–19	Miasto Warszawa	Warszawa	0,14	1179,5
85–89	warszawskie	Warszawa	31,7	2460,9
75–79	śląskie	Katowice	5,1	1533,5
80–84	tarnopolskie	Tarnopol	16,5	1600,4
90–94	wileńskie	Wilno	29,0	1276,0
95–99	wołyńskie	Łuck	35,7	2085,6

Gospodarka |

 Osobny artykuł: Polityka gospodarcza II Rzeczypospolitej.

Kurs złotego względem dolara w latach 1924–1939. Umocnienie się złotego było wynikiem odejścia USA od parytetu złota i dewaluacji dolara w 1933.

Dług zewnętrzny Polski w latach 1924-1938

Procent wielkiej własności prywatnej w stosunku do ogólnej powierzchni powiatów II Rzeczypospolitej w 1925 roku

Po zniszczeniach w czasie I wojny światowej Polska powstała z połączenia trzech zaborów, które przed wojną sprzedawały głównie do państw zaborczych. Nowe granice ograniczyły sprzedaż na stare rynki zbytu ^[25]. Dodatkowo w 1925 wybuchła wojna celna z Niemcami, które były głównym partnerem handlowym.

Wielki kryzys w Polsce był znacznie głębszy i dłuższy wskutek zachowania wymienialności złotego na złoto (parytet złota), podczas gdy wiele krajów od niego odeszło i zdewaluowało swoje waluty, co uczyniło polskie towary za granicą droższymi. W 1936 produkcja przemysłowa w krajach po dewaluacji osiągnęła 127 % poziomu z 1929, w krajach złotego bloku średnio 86 %, w tym w Polsce 72 % ^[25]. W rezultacie w 1938 produkcja przemysłowa na głowę mieszkańca była prawie 10 % niższa niż w 1913 ^[25].

Polski PKB na jednego mieszkańca przed 1939 rokiem nie przekroczył nigdy połowy średniego PKB na głowę w Europie Zachodniej^[26].

Produkcja wytworzona w Polsce międzywojennej na mieszkańca wynosiła ok. 610 zł. gdy np. w Rumunii równowartość 600 zł., a w krajach Europy Zachodniej przeciętnie 1800 zł. (w USA 4500 zł.)^[27].

Przez całe lata trzydzieste państwo zwiększało swój udział w gospodarce. Przejmowało zagrożone upadkiem przedsiębiorstwa oraz zakładało własne. Pod koniec II RP przedsiębiorstwa państwowe wytwarzały ponad 25% produkcji przemysłowej a wiele kluczowych działów gospodarki było pod całkowitą kontrolą rządu^[28]. System bankowy zdominowały cztery banki państwowe, które skupiły 42% ogółu wkładów klientów oraz opanowały 38% rynku kredytowego. W 1929 roku zwolennik doktryny liberalizmu gospodarczego Adam Heydel pisał "Etatyzm polega w Polsce na nadmiernej rozbudowie gospodarki państwowej oraz na wciskaniu się we wszystkie tryby życia gospodarczego interwencji państwa. (..) Wszystkie działy etatyzmu wyrażają się w niesłychanej ilości więzów, nakazów i zakazów".

Energetyka : w 1914 roku na ziemiach polskich istniało 150 elektrowni produkujących 800 mln kWh^[29]. Według GUS w 1923 r. produkcja energii elektrycznej w II RP wyniosła 1 511 mln kWh i do 1938 r. wzrosła do 3 977 mln kWh. Zużycie energii na statystycznego Polaka wynosiło w 1937 roku 50kWh (mieszkaniec Paryża zużywał w tym czasie ponad 500 kWh, przeciętny Szwajcar - 700 kWh, a mieszkaniec amerykańskich miast nawet 1000 kWh na rok). Pod koniec 1938 roku prąd docierał do 3% wsi i 2% gospodarstw wiejskich^[30].

Wydobycie ropy naftowej: w latach 1922 - 1938 produkcja ropy spadła z 705 tys. ton do 507 tys. ton ropy rocznie^[31].

Motoryzacja : w latach 1926-1931 liczba samochodów w II RP wzrosła 4-krotnie^[32]. W okresie wielkiego kryzysu spadła o około 30%, a w następnych latach wróciła do poziomu z początku lat 30^[33]. Liczba samochodów przypadająca na 1000 mieszkańców w Polsce nie tylko pozostawała bardzo niska przez okres lat 30. na tle państw wysoko rozwiniętych, ale dystans do nich nawet się powiększył. Dla porównania w 1938 r. w Polsce przypadał 1 samochód na 1000 mieszkańców, w Japonii – 2,5, w Brazylii – 3,7, we Włoszech – 10, w Niemczech i Austrii – 25,1, w W. Brytanii – 51,1, a w Stanach Zjednoczonych aż 228,8.

Rolnictwo : występując w Sejmie w 1935 roku wicepremier Eugeniusz Kwiatkowski stwierdzał:"Nasza struktura gospodarcza jest wyjątkowo niekorzystna (...). Wieś polska w XX w. powróciła prawie do gospodarki naturalnej. Szereg potrzeb wsi zaspakaja się w sposób anormalny i niezwykle prymitywny, zapałki dzieli się na części, wraca się do łuczywa, a transport pieszy i kołowy nawet na znaczne odległości przyszedł ponownie – po przerwie od końca XIX w. – do znaczenia^[34]".

Średnia życia na wsi wynosiła 47 lat i była o ponad 10 lat niższa niż w Europie Zachodniej^[35].

Kwestia chłopska |

W latach 30-tych ludność chłopska stanowiła ok 71% ludności kraju.

W wyniku "wielkiego kryzysu" głód stał się powszechnym, okresowym zjawiskiem na wsi. Ceny pszenicy w 1934 roku wynosiły zaledwie 34% ceny z 1928 roku.

W dniach 16 -25 sierpnia 1937 roku chłopi pod przewodnictwem Stronnictwa Ludowego zorganizowali w Polsce strajk. Był to największy w Polsce protest chłopski w którym wzięło udział kilka milionów chłopów. Strajk spotkał się z brutalną reakcją władz sanacyjnych. Zginęły 44 osoby, ponad 5 tys. było aresztowanych a 617 skazano i osadzono w więzieniach^[36].

 Osobny artykuł: Wielki Strajk Chłopski.

Szkolnictwo wyższe |

W pierwszym roku akademickim niepodległej Polski (1918/19) działało na jej terenie 7 uczelni. Ich liczba rosła dzięki zakładaniu nowych placówek państwowych i prywatnych, osiągając poziom 24 w roku akademickim 1932/33 oraz 32 w roku 1937/38. Polscy studenci (w sumie 49.3 tys., z czego 28% to kobiety) koncentrowali się głównie w Warszawie (42%), drugim pod względem wielkości ośrodkiem akademickim był Lwów (19%), a następnie Kraków (15,6%) i Wilno (7,2%). Najpopularniejszym kierunkiem studiów było prawo (ponad 20% ogółu studentów)^[37].

Demografia |

W Wikimedia Commons znajdują się multimedia związane z tematem: Spis powszechny 1921 – zeszyty Statystyka Polski

W Wikimedia Commons znajdują się multimedia związane z tematem: Spis powszechny 1931 – zeszyty Statystyka Polski

Ludność Polski według kryterium języka ojczystego 1931. Oficjalna mapa Głównego Urzędu Statystycznego 1931.

Ludność Rzeczypospolitej z językiem ojczystym polskim według spisu statystycznego z 1931 roku

Ludność Rzeczypospolitej z językiem ojczystym ukraińskim i ruskim, według spisu powszechnego 1931 roku

Ludność Rzeczypospolitej z językiem ojczystym białoruskim, według spisu powszechnego 1931 roku

Język ojczysty w województwach według spisu z 1931

Polska, gęstość zaludnienia, 1930

Mniejszości narodowe |

 Zobacz też kategorię: Mniejszości narodowe w II Rzeczypospolitej.

Polska w okresie międzywojennym była krajem wielonarodowościowym, w którym Polacy stanowili od 64 do 69,2% populacji. Na większości obszaru wiejskiego Kresów Wschodnich Polacy stanowili mniejszość (na rzecz Ukraińców lub Białorusinów), natomiast większość w dużych miastach^[38]. Polacy przeważali m.in. na Wileńszczyźnie i w ówczesnym województwie lwowskim. Na zachodzie przeważali w niektórych okolicach Niemcy. W wielu miejscowościach dominowała ludność żydowska. Dochodziło do konfliktów między władzami a przedstawicielami mniejszości. Niejednokrotnie też przedstawiciele mniejszości narodowych stawali się obiektem ataków zmasowanej propagandy środowisk nacjonalistycznych^[39].

Narodowości według spisu z 1921 r. (samookreślenie według deklarowanej narodowości respondentów)^[40]

1. 
   Polacy^[41] 69,2%


2. 
   Ukraińcy^[42]14,0%


3. 
   Żydzi^[43]7,8%


4. 
   Białorusini^[44]3,9%


5. 
   Niemcy^[45]3,8%


6. Inna, lub nie podana -1,3%

Narodowości według spisu z 1931 r. (samookreślenie według deklarowanego języka ojczystego respondentów)^[40]

1. 
   Polacy^[46] – 68,9%.


2. 
   Ukraińcy^{[47][i][j][k]} – 13,9%


3. 
   Żydzi^[48] – 8,6%.


4. 
   Białorusini^[49] – 3,1%.


5. 
   Niemcy^[50] – 2,3%.


6. Inna, lub nie podana – 3,2%

Mniejszość białoruska |

Na mocy pokoju ryskiego tereny obecnej Białorusi podzielone zostały między Polskę a RFSRR, bolszewicy utworzyli marionetkową Białoruską SRR. Ze strony polskiej większość negocjatorów była pod wpływem koncepcji endeckich, które przeczyły wizjom tworzenia federacji na obszarze byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Rzeczpospolita objęła w przybliżeniu tereny na zachód od granicy II rozbioru (z niewielką korektą na korzyść Polski w postaci Pińska i Nieświeża), na których utworzono województwa białostockie, nowogródzkie, poleskie oraz wileńskie. Granicę polsko-sowiecką przeprowadzono 30-60 km na zachód i północny zachód o Mińska, zajętego w ostatnich dniach wojny polsko-bolszewickiej ponownie^[51] przez Wojsko Polskie, które po zawarciu rozejmu było zmuszone wycofać się z miasta. Do większych miast tego obszaru (skądinąd bardzo słabo zurbanizowanego) zalicza się Grodno i Brześć.

Według wyników spisu powszechnego z 1931 roku 990 tys. obywateli II RP podało język białoruski jako ojczysty, a na Polesiu 700 tys. – język „tutejszy”. Wśród ludności białoruskiej w II RP 77,6 procent stanowili analfabeci. Do inteligencji zaliczało się 0,17 procent ludności^[52].

Powszechnie stosowaną przez włościan białoruskich formą walki z „polskim porządkiem” było wywoływanie pożarów. Ich pastwą padło wiele wsi miasteczek, obiektów przemysłowych. Z raportów MSW jeszcze z przełomu 1925/1926 r. wynika, że władze polskie nie były w stanie skutecznie przeciwdziałać aktom dywersyjnym^[53].

Białoruska Włościańsko – Robotnicza „Hromada” była pierwszą partią polityczną, której program rozpowszechnił się wśród białoruskich chłopów i robotników. Poza postulatem zjednoczenia wszystkich ziem białoruskich w jedną republikę nacisk programowy położono głównie na aspekty społeczne : konieczność reformy rolnej bez odszkodowań, zniesienie osadnictwa wojskowego, melioracji błot czy możność używania języka białoruskiego w urzędach. Liczyła sobie ona ok. 100 tys. Członków. „Hromada” nie była przybudówką Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi lecz istniały ścisłe kontakty między działaczami obu partii. W 1927 roku „Hromada” została zdelegalizowana przez władze sanacyjne. Po tym fakcie założona zostało ugrupowanie "Zmahańnie za Interesy Włościan i Robotników", które skupiło w swych szeregach większość byłych członków „Hromady” i prezentujące podobny program. W 1928 roku wzięło udział w wyborach tworząc następnie w Sejmie klub poselski. Partię tę władze sanacyjne rozwiązały w 1930 roku. Wielu jej członków przeszło w szeregi nielegalnej Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi wchodzącej w skład ogólnopolskiej KPP. KPZB była organizacją odnoszącą na białostocczyźnie największe sukcesy. W Polsce międzywojennej odbyło się wiele procesów politycznych w których oskarżonymi byli członkowie tej partii. Do tych , które znalazły największy oddźwięk społeczny należał tzw. „proces 133” przeprowadzony w 1928 roku. KPZB próbowała brać udział w wyborach samorządowych ale jej listy były unieważniane przez władze a aktywni działacze aresztowani.

Władze polskie starały się nie dopuścić również do rozszerzenia białoruskiego ruchu spółdzielczego również dopatrując się w nim formy wpływów komunistycznych. W rezultacie obostrzeń stwarzanych przez władze w 1939 roku istniały tylko trzy spółdzielnie białoruskie. Władze sanacyjne zlikwidowały w 1937 roku Towarzystwo Szkoły Białoruskiej – największą organizację samorządową ludności białoruskiej, oskarżając ja o „infiltrację komunistyczną”. Stopniowo likwidowano w II RP szkolnictwo białoruskie . O ile w roku szkolnym 1918/1919 istniało 346 szkół białoruskich to w 1937 roku zostało ich tylko 5 szkół powszechnych białorusko – polskich, 44 szkoły w których wykładano białoruski jako jeden z przedmiotów i jedno gimnazjum białoruskie^[54]. W końcu lat trzydziestych władze sanacyjne rozwiązały bądź zawiesiły działalność wielu organizacji białoruskich w tym najważniejszych : Białoruskiego Instytutu Gospodarki i Kultury (styczeń 1937 r.), Białoruskiego Komitetu Narodowego (styczeń 1938 r.) i sparaliżowały działalność Białoruskiego Zjednoczenia Ludowego zamykając pismo „Biełaruskaja Krynica”. Powodem było zawarcie w statutach tych organizacji postulatu zjednoczenia narodu białoruskiego^[55].

Dużym echem wśród prawosławnych w większości Białorusinów odbiła się akcja podjęta z inspiracji wojskowych władz sanacyjnych zakładająca zburzenie latem 1938 roku 127 „zbędnych” prawosławnych obiektów sakralnych (w szczególności na terenie Chełmszczyzny). Cat – Mackiewicz tak komentował tę akcję : „Burzenie świątyń prawosławnych to jeszcze jeden dowód, że rządzą nami ludzie nie dorośli do rządzenia(…).”^[56]. 30 marca 1938 oku Rada miejska w Białymstoku podjęła uchwałę o zburzeniu niedokończonej cerkwi na placu Wolności- przeciwko głosowali radni „Bundu” i PPS^[57].

W 1939 roku wojewoda białostocki w następujący sposób oceniał wyniki polityki polonizacyjnej wobec Białorusinów : „Element polski nie potrafił dotychczas nie tylko porwać za sobą, ale nawet związać wsi białoruskiej przez wciągnięcie jej do wspólnych organizacji społecznych, politycznych czy gospodarczych. Żądaliśmy jedynie aby mniejszość ta myślała po polsku nic w zamian nie dając (…). Chcąc ten proces przyspieszyć musimy wieś białoruską podbić kulturalnie.”, a dowódca Okręgu Korpusu nr IX gen. Jarnuszkiewicz stwierdzał : „ Nie wystarczy to, że ktoś uważa się za Polaka, a pozostaje prawosławny. Na kresach synonim polskości to katolicyzm.”^[58].

Przed wybuchem wojny nastawienie ludności białoruskiej tak opisywał o pismo „Biełaruskij Front” : „Ludność białoruska oczekuje jakichkolwiek zmian (…) filozofią mas chłopskich jest : nic nie mówić, nic nie wiedzieć, nic nie robić. Głodni, obdarci, niepiśmienni chłopi nie są zainteresowani żadnymi działaniami politycznymi ani społecznymi. Pójdą z entuzjazmem za każdym, kto obieca im chleb i więcej ziemi, by produkować chleb.”^[59].

Religia |

 Zobacz też: Związki wyznaniowe w II Rzeczypospolitej.

Podział administracyjny:

• podział administracyjny Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce (1918–1939)


• podział administracyjny Kościoła greckokatolickiego w Polsce (1918–1939)


• 
  prawosławie, judaizm, luteranizm
  

Ludność największych miast w 1939 |

 Osobny artykuł: Miasta w II Rzeczypospolitej.

W Polsce istniały wówczas: 2 miasta o ludności powyżej 500 tys. (Warszawa i Łódź), 9 miast o ludności 100–500 tys., 12 miast o ludności 50–100 tys., 46 miast o ludności 20–50 tys. i 83 miasta o ludności 10–20 tys.^[60]

	Miasto	Liczba mieszkańców (tys.)	Województwo
1	Warszawa	1289[61]	warszawskie
2	Łódź	672[61]	łódzkie
3	Lwów	318[61]	lwowskie
4	Poznań	272[61]	poznańskie
5	Kraków	259[61]	krakowskie
6	Wilno	209[61]	wileńskie
7	Bydgoszcz	141[61]	poznańskie/od 1.04.1938 r. pomorskie
8	Częstochowa	138[61]	kieleckie
9	Katowice	134[61]	śląskie
10	Sosnowiec	130[61]	kieleckie
11	Lublin	122[61]	lubelskie
12	Gdynia	120[61]	pomorskie
13	Chorzów	110[61]	śląskie
14	Białystok	107[61]	białostockie
15	Kalisz	81[62]	poznańskie
16	Radom	78[63]	kieleckie
17	Toruń	62[63]	pomorskie
18	Stanisławów	60[63]	stanisławowskie
19	Kielce	58[63]	kieleckie
20	Włocławek	56[63]	pomorskie
21	Grudziądz	54[63]	pomorskie
22	Brześć nad Bugiem	51[63]	poleskie
23	Piotrków Trybunalski	51[63]	łódzkie
24	Przemyśl	51[63]	lwowskie

• 
  

  

  
  

  
  

  Warszawa, plac Teatralny, z lewej pałac Jabłonowskich - ratusz M.St. Warszawy
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Plac Piłsudskiego w Warszawie w 1939
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Pałac Brühla w Warszawie, siedziba Ministerstwa Spraw Zagranicznych
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Lwów, kopiec Unii Lubelskiej
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Kraków, Kazimierz – dzielnica żydowska
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Toruń, Browar Pomorski
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Bydgoszcz, Stary Rynek
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Katowice
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Katowice, Muzeum Śląskie (w budowie) 1939
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Lublin
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Gdynia, Dworzec Morski
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Poznań, Powszechna Wystawa Krajowa 1929, Hala Reprezentacyjna
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Kalisz, Wrocławskie Przedmieście^[64]

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Warszawa, Mokotów – jedna z dzielnic willowych
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Warszawa, Muzeum Narodowe
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Warszawa, Dworzec Główny (w budowie) 1938
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Ostra Brama w Wilnie
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Gdynia, wczasowicze wypoczywający na plaży
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Gdynia, nowoczesna architektura
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Parowóz pośpieszny Pm-36 z otuliną aerodynamiczną 1937, prezentowany na Wystawie Światowej w Paryżu
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Borysław - szyby naftowe (1932)
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Państwowa Fabryka Związków Azotowych w Mościcach, hala kompresorów
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Przedstawicielstwo biura podróży Orbis w Paryżu 1934
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Samochody Chevrolet montowane na licencji w fabryce Lilpop, Rau i Loewenstein w Warszawie (1936-1939)
  

  
  

  
  

Zobacz też |

Zobacz w Wikicytatach kolekcję cytatów na temat II Rzeczypospolitej

• historia Polski (1918–1939)


• polityka gospodarcza II Rzeczypospolitej


• polityka zagraniczna II Rzeczypospolitej


• prasa II Rzeczypospolitej


• sądownictwo II Rzeczypospolitej

Uwagi |

Przypisy |

Linki zewnętrzne |

• 
  Portal poświęcony Józefowi Piłsudskiemu i czasom II Rzeczypospolitej [dostęp 2012-05-04]
  


• 
  Parlamentarzyści II Rzeczypospolitej [dostęp 2011-08-05]
  

p • d • e Władze Rzeczypospolitej Polskiej na Uchodźstwie Rząd RP na uchodźstwie Prezydenci RP na uchodźstwie Rząd RP na uchodźstwie Rada Narodowa Rzeczypospolitej Polskiej Delegatura Rządu na Kraj Krajowa Rada Ministrów Rada Jedności Narodowej Tymczasowa Rada Jedności Narodowej Rada Trzech Egzekutywa Zjednoczenia Narodowego Komisja Likwidacyjna Partie Polska Partia Socjalistyczna Stronnictwo Ludowe Stronnictwo Narodowe Stronnictwo Pracy Wojsko Polskie Siły Zbrojne Armia Krajowa Instytucje finansowe Skarb Narodowy